İnsanın en büyük üç düşmanı; dünya, nefis, şeytan.

İnsanın en büyük üç düşmanı; dünya, nefis, şeytan.

Alimler ve hakimler, ahret saadetine ulaşmak için nefsi hevasından uzaklaştırmak ve şehvetlerine muhalefet ettirmekten başka yol olmadığında ittifak halindedirler. (ihya 3/152)

Kalbin biniti bedeni, azığı iseilimdir. Kalbi azığa ulaştıracak ve ondan istifadeyi mümkün kılacak olan sebebler de iyi amellerdir.

Dünya denmesinin sebebi, iki konaklama yerinin yakını olması yüzündendir. Dünya hidayet menzillerinden bir konaklama yeridir.

Kişi bedenine bakmak ve korumak zorundadır. Bedenin korunması besin vesaire gibi muhtaç olduğu maddeleri ona ulaştırmak ve kendisine zarar veren şeyleri bedenden uzaklaştırmakla mümkündür. Bedenin muhtaç olduğu gıdayı temin için iki askere/kuvvete ihtiyaç vardır. Biri batınidir ki şehvettir. Diğeri zahiridir ki o da el ve ayak gibi gıdayı celbeden azalardır. (ihya 3/14)

Nefis, akıldan yardım ister, gazabın gayreti ile terbiyelenir, gazabı şehvete musallat ederek şehvetle gazaptan karşılıklı yardım görür. Yani bazen şehveti gazabın karşısına çıkarır ve şehvetin karşı koymasıyla gazabın azgınlığını kırmaya, bazende gazabı şehvetin karşısına dikerek şehvetin davranışını takbih edip onu kırmağa çalışırsa o zaman nfsin ahlaki güzelleşir ve kişinin kuvvetleri itidale ulaşır. (ihya 3/16)

İnsan bedeni şehir, onu idare eden akıl hükümdardır. İnsanın azaları muhafız, şehvet ve gazap yüklü nefis ise hükümdarın şehrine saldırıp muhafızları helake uğraşan düşmandır.

Kişinin bedeni hudud şehri, nefsi ise bu şehrin muhafızı. Şayet muhafız düşmana karşı şehri korursa düşmanla çatışıp onu mağlup ederse hükümdarın huzurunda iltifat görür. Şayet nefis, bu serhat şehri kaybederse vazifesini ihmal ederse yerilir ve cezalanır. (ihya 3/17)

Akıl at üzerinde avlana avcı, şehveti biniti, gazabı av köpeği gibidir. Avcı erbab, at emrine muti, köpek terbiyeli olursa avcı avını yakalar. Avcı acemi, atı serkeş, terbiyesiz, köpeğide avdan habersiz olursa helakı hak eder. Avcını beceriksizliği, kişinin cehalet ve dirayetsizliği, atın serkeşliği, şehvetin galayana gelmesi, kalbin sağa-sola lüzumsuz saldırışları, gazabın taşkınlığıve insanı kaplaması gibidir.